Τέχνη και αθλητισμός

Ο αθλητισμός ήταν στενά συνδεδεμένος με τη ζωή των αρχαίων Ελλήνων. Το αποδεικνύει η τέχνη που εμφανίστηκε στους αιώνες ακμής των Ολυμπιακών Αγώνων με τον πιο γλαφυρό και αισθαντικό τρόπο, εκφράζοντας και το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο η ίδια άνθησε. Την προϊστορική εποχή, όταν η άθληση δεν είχε καμία σχέση με το αγωνιστικό πνεύμα αλλά εκφραζόταν ως απλή αθλοπαιδιά, παρουσιαζόταν ως θέαμα και λειτουργούσε κυρίως προς τέρψιν των ανθρώπων που ζούσαν στα ανάκτορα. Οι καλλιτέχνες γοητεύτηκαν από την κίνηση, την ευλυγισία και την τεχνική που απαιτούσαν οι επιδόσεις των ταυροκαθαπτών.

Το εξαιρετικά λεπτό, καλλίγραμμο και στερεό σώμα ενός χάλκινου αγάλματος με προτεταμένη την κοιλιακή χώρα φέρνει στον νου τη μοναδική ευκινησία που οπωσδήποτε θα χαρακτήριζε τους νεαρούς των  ταυροκαθαψίων που διακινδύνευαν τη ζωή τους στα γυμνάσματα με τους ταύρους. Μοναδική ομορφιά και πλαστικότητα εκπέμπει και η τοιχογραφία των πυγμάχων από το ακρωτήρι της Θήρας.

Πρέπει και πάλι να αναφερθεί ότι το αγωνιστικό πνεύμα αναπτύσσεται την εποχή της μυκηναϊκής κυριαρχίας. Ξεκίνησε από την αναγκαιότητα του ίδιου του λαού των Αχαιών, ο οποίος είχε ως κύρια ασχολία του τον πόλεμο και, ως εκ τούτου, η συνεχής άσκηση ήταν απαραίτητη. Αν και η αρχαιολογική έρευνα έχει αποδείξει ότι εκείνη την εποχή ήταν γνωστά ορισμένα αγωνίσματα, όπως ο δρόμος και η πυγμή, δεν υπάρχουν απεικονίσεις τους σε έργα τέχνης που θα μπορούσαν να μας διαφωτίσουν, παρά μόνο παραστάσεις αρματοδρομίας σε αγγεία, σφραγιδόλιθους και επιτύμβιες στήλες.

Από τον έβδομο αιώνα οι καλλιτέχνες εμπνέονται από τους αθλητικούς αγώνες με δυναμική παρουσία σε όλες τις μορφές της τέχνης. Όσον αφορά τη γλυπτική, όπου τα βήματα στην κατάκτηση του μαρμάρου είναι πιο δειλά, ο στεφανωμένους με κλαδί βαλανιδιάς ιππέας, ο επονομαζόμενος  «ιππέας του Rampin», καθώς και κάποια θραύσματα από επιτύμβιες στήλες που βρέθηκαν στην Αθήνα με παράσταση ενός δισκοβόλου και ενός πύκτη, αποτελούν τα μόνα σωζόμενα δείγματα από την αρχαϊκή εποχή.

Στα τέλη της ίδιας εποχής φαίνεται να ανήκει και ο «αυτοστεφανούμενος», που βρέθηκε στο Σούνιο και παριστάνει ένα νέο που φοράει μόνος του το στεφάνι της νίκης.

Ιδιαίτερα όμως παραστατική είναι οι αγγειογράφοι από την πρώιμη αρχαϊκή περίοδο με αντιπροσωπευτικότερο δείγμα το θραύσμα ενός μεγάλου αγγείου (580 έως 570 π.Χ.), όπου εικονίζονται τα «άθλα επί Πατρόκλω». Απεικονίζεται η αρχαιότερη αρματοδρομία στην τέχνη των ιστορικών χρόνων και βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Ελάχιστα νεώτερος είναι ο περίφημος κρατήρας του Francois (μέσα έκτου αιώνα π.Χ.), που βρίσκεται στο μουσείο της Φλωρεντίας. Στον ευρύ λαιμό του αγγείου αναπτύσσεται μια αρματοδρομία που συνδέεται και αυτή με τους αγώνες προς τιμήν του νεκρού Πατρόκλου.

Στη μελανόμορφη και την ερυθρόμορφη αγγειογραφία παριστάνονται σε όλο το μεγαλείο της νεανικής τους ρώμης γυμνοί αθλητές σε διάφορα αγωνίσματα. Ξεχωρίζουν οι παναθηναϊκοί αμφορείς που δίνονταν ως έπαθλα στους νικητές των αγώνων των μεγάλων Παναθηναίων και όπου απεικονιζόταν σκηνή από το αγώνισμα στο οποίον είχε διακριθεί ο νικητής. Σε παναθηναϊκό αμφορέα που βρίσκεται στο μητροπολιτικό μουσείο της Νέας Υόρκης είναι τόσο ρεαλιστική απεικόνιση των δρομέων, που κυριολεκτικά προκαλεί κατάπληξη στο θεατή η ζωντάνια, η κίνηση και η ομορφιά τους.

Η τέχνη όμως, η οποία εκφράζει όλοτο θεωρητικό υπόβαθρο αλλά και το νόημα του κλασικού αθλητισμού, είναι η γλυπτική. Δημιούργησε πραγματικά αριστουργήματα, πολλά από τα οποία παραμένουν ακόμα και στις ημέρες μας ενδεικτικά της τελειότητας που αναζητούσαν οι αρχαίοι καλλιτέχνες, πρότυπα του μέτρου και της αρμονίας. Τα αγάλματα των αθλητών αποτελούσαν καταρχήν ένδειξη της θρησκευτικής λατρείας, αφού προσφέρονταν για αγαλλίαση, ευχαρίστηση των θεών(αγάλλομαι – άγαλμα). Απευθύνονταν στο θεατή τους και τον παρέπεμπαν σε έναν κόσμο πέραν του ορατού, στον κόσμο που κατοικούσαν οι θεοί, ήρωες και οι νεκροί. Αυτό όμως δεν αναιρεί και το βαθιά ανθρώπινο χαρακτήρα της Ελληνικής τέχνης, αφού ο Έλληνας οραματιζόταν τους στόχους του στα δικά του πάντα μέτρα. Καθώς η θρησκεία των Ελλήνων ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό με τη μυθολογία, τα θέματα της Ελληνικής γλυπτικής προέρχονται από αυτή. Έτσι, τα περισσότερα από τα έργα των καλλιτεχνών αποπνέουν τη χαρά της ζωής, την αυτοπεποίθηση μιας κοινωνίας που εξέφραζε τις έννοιες της ελευθερίας, της ισοτιμίας και της δημοκρατίας. Οι περισσότεροι καλλιτέχνες απεικονίζουν νέους σε όλη την ακμή της νιότης και της μεγαλειώδους γυμνότητας τους, συχνά να καταβάλουν τον πεσμένο αντίπαλο τους – άξιος και ωραίος κι αυτός, ακόμη και στην πτώση του.

Οι περισσότεροι καλλιτέχνες δημιούργησαν αγάλματα αθλητών γεμάτα πλαστικότητα και ζωντάνια, έτσι ώστε πολλές φορές η ομορφιά τους να αποκτά θεϊκή υπόσταση. Μορφές που αγωνίζονταν για τη νίκη, για να ξεχωρίσουν μεταξύ ίσων, να μεγαλουργήσουν. Όμως το έργο τέχνης στην κλασική αρχαιότητα δεν αποσκοπούσε μόνο στην πιστή αναπαράσταση του φυσικού προτύπου, στη μίμηση , αλλά επιδιώκετο το καλό, το ωραίο, το εύρυθμο. Ακόμη και ο δύσπιστος Αριστοτέλης είχε αποδεχθεί ότι η τέχνη της εποχής του, αν και μιμείται τη φύση, ταυτόχρονα τη συμπληρώνει. Η έρευνα έχει δείξει ότι οι αρχαίοι γλύπτες ήξεραν να κάνουν απλοποιήσεις, να περιορίζουν το περιττό. Αυτό έδινε στα έργα τους φυσική ζωντάνια.

Ακολουθώντας την εξελικτική πορεία της αρχαίας Ελληνικής πλαστικής, θα σταθούμε σε κάποια έργα, σύμφωνα με την εποχή δημιουργίας τους, και όχι βάσει καλλιτεχνικής αξιολόγησής τους: μοναδικό δείγμα της ελληνικής χαλκοπλαστικής είναι ο Ηνίοχος των Δελφών (480 έως 470 προ Χριστού).  Εικονίζει τον νικητή στο αγώνισμα της αρματοδρομίας στους πιθήκους αγώνες, όρθιο πάνω στο τέθριππο άρμα του, αμέσως μετά τη νίκη. Ο μακρύς χιτώνας του είναι δεμένος κάτω από τις μασχάλες σταυρωτά. Στο γεμάτο αυτοπεποίθηση, περηφάνια και θεϊκή σεμνότητα κεφάλι, πάνω στα υγρά από τον ιδρώτα της προσπάθειας μαλλιά, είναι δεμένη η ταινία του νικητή διακοσμημένη με ασημένιο Μαίανδρο.

Ίδια κατηγορία γλυπτών με έμφαση στην απόδοση της κίνησης και της σχέσης σώματος – ανήκει η νίκη του Παιωνίου (γύρω στο 425 έως 420 προ Χριστού). Μια πανέμορφη γυναικεία φιγούρα, σύμβολο της νίκης, θεοποιείται και αφιερώνεται στον Δία.